İran ile ABD öncülüğündeki Batı koalisyonu arasındaki nükleer soruna dair müzakereler için belirlenen süre 24 Kasımda dolarken görüşmelerin başarıyla sonuçlanıp sonuçlanamayacağına dair sorulan sorular artmaya başladı. Birçok kişi, görüşmelerin başarısının Ortadoğu bölgesindeki siyasi dengelerde önemli değişikliklere yol açacağı beklentisi içerisinde. Müzakerelerin başarıyla sonuçlanıp İran nükleer sorununun kesin olarak çözülmesi beklentisi içerisinde olanlar, böyle bir gelişmenin Ortadoğuda bir Amerikan-İran güvenlik ittifakına varan sonuçlar doğuracağına dair öngörülerde bulunurken, başarısızlık durumunda ABDnin İrana karşı yaptırımlarının daha da ağırlaşacağı ve sonunda askeri güç kullanımına kadar varacağını ileri sürenler de söz konusudur. Bu konuya ilişkin öngörülerde genellikle uluslararası ilişkilerin işleyişine dair kuralların hesaba katılmadığı ve iki ülke arasında yaşanan tarihsel tecrübelerin göz ardı edildiği görülmektedir.

ABD-İran ilişkilerinde nükleer müzakerelerde gelinen nokta ve bu konuda atılan adımların iki ülke arasındaki ilişkiler ile genel olarak Ortadoğuya muhtemel etkilerini değerlendirmeden önce, uluslararası ilişkilerin doğasına ve Washington ile Tahran arasındayaşanan bazı tarihsel gelişmelere dair birtakım tespitlerde bulunmak konunun anlaşılması açısından faydalı olacaktır. Bu çerçevede öncelikle devletler arasında sürekli dostluk ve sürekli düşmanlıklar olmadığının altını çizmek gerekir. Bütün devletler diğer devletlere ve dış dünyaya karşı, kendi algıları doğrultusunda çıkarları için doğru gördükleri şekilde politikalar geliştirirler. Bu politikalar devletlerin başındaki yöneticilerin eğilimlerine göre değişebilir, çünkü yönetici elitlerin çıkar algıları onların siyasi görüşlerine göre değişiklikler gösterir. Bu tespit doğrultusunda, ABD ile İran arasındaki ilişkilerin sonsuza kadar kötü olmayacağı, her iki ülkenin başındaki yöneticilerin çıkar algıları çerçevesinde değişiklikler göstereceği sonucuna varılabilir.

Clinton ve Obama etkisi

İki ülke yakın tarihine bakıldığında yöneticilerin siyasal eğilimlerinin ilişkilere etkisini görmek mümkündür. ABDde baba ve oğul Bushlardan sonra başkanlık yapan Clinton ve Obama dönemlerinde Washingtonun Tahrana yönelik politikasının daha az çatışmacı olduğu ve aralarındaki sorunların çözümünde diplomatik çabaların daha fazla öne çıktığı söylenebilir. Buna karşılık her iki Bushun başkanlık dönemlerinde ABDnin İran politikasının daha sert olduğu, sorunların çözümünde ekonomik, siyasi ve diplomatik yaptırımların daha fazla öne çıktığı ve diyaloğun neredeyse hiç olmadığı görülmüştür. Clinton ve Obama dönemine ilişkin ilginç benzerlikler de söz konusudur. Clintonun sekiz yıllık görev süresinin son üç yılında İranda Hatemi gibi Batı ile daha iyi ilişkiler kurulması taraftarı bir cumhurbaşkanı işbaşına gelmişken, benzer bir şekilde Obamanın son üç yılına girilirken de İranda reform ve Batı ile diyalog yanlısı Ruhani cumhurbaşkanı olmuştur. Hem ABDde hem de İranda sorunların çözümü konusunda diplomasiyi öne çıkaran liderlerin işbaşında olduğu bu dönemlerde işbirliği ekseninde adımların atılmasını engelleyen benzerlikler de söz konusudur. Clinton gibi Obama da, başkanlığının son yıllarını Kongrenin her iki kanadında çoğunluğu elde eden Cumhuriyetçilerle uzlaşarak geçirmek zorunda kalmış gözüküyor.

Temsilciler Meclisi ve Senatonun her ikisinde çoğunluğu ele geçiren partinin farklı partiden olan başkanı çok fazla sıkıştırabildiğinin örneğine Amerikan siyasal sisteminde çokça rastlanabilir. Ortadoğuda Amerikan politikasının uygulanmasında daha çok barışçı yöntemler arayışı içerisinde olan Clintonun 1998 yılının Aralık ayında Kongrenin her iki kanadında çoğunluğa sahip olan Cumhuriyetçilerin baskısıyla Iraka karşı gerçekleştirdiği ve yaklaşık 2.000 kişinin hayatını kaybettiği Çöl Tilkisi Operasyonu buna örnek olarak verilebilir. Bu aslında Cumhuriyetçiler içerisinde çok etkili olan Neo-Conların daha sonra Bush döneminde daha geniş uygulama imkânı buldukları saldırgan politikanın ilk provası gibi olmuştur. 2008 yılında yapılan Amerikan başkanlık seçimlerinde İran konusunun en fazla gündeme gelen konu olduğu ve Cumhuriyetçi politikacıların o zamandan bugüne kadar Obamanın İranla diyalog politikasına karşı sert açıklamaları dikkate alınırsa, Cumhuriyetçilerin kontrolündeki Amerikan Kongresinin Obamayı İrana karşı sert politika izlemeye zorlayacağı öngörüsünde bulunulabilir. İranla 2013 Kasım ayında imzalanan geçici anlaşma çerçevesinde nükleer müzakerelerde olumlu sonuçlar alınıp ilerleme kaydedilmesine rağmen, Washington yönetiminin aynı dönemde Tahrana karşı yaptırımları daha da sertleştiren kararlar alması ve Cumhuriyetçilerin bununla da yetinmeyip yeni yaptırım tasarılarını gündeme getirmeleri bunun işaretleri olarak algılanabilir. Gelinen noktada İran nükleer sorununun barışçı yöntemlerle çözümünün önündeki en önemli engeller şunlardır:

1-Müzakereler sonrasında varılacak uzlaşının ABDde Cumhuriyetçilere kabul ettirilmesinin zorluğu 2-Varılacak uzlaşının İrandaki muhafazakâr devlet elitine kabul ettirilmesinin zorluğu 3-İsrail ve ABDdeki Yahudi lobisinin İran nükleer sorunu konusunda Batının askeri müdahalesinde ısrar etmesi.

Yahudi lobisinin vesayeti

Obamanın, ülkesindeki Yahudi lobisinin baskıları karşısında Cumhuriyetçi başkanlara göre daha dirençli olduğu ve son bir yıl içerisinde atılan olumlu adımların bu lobiden gelen negatif etkilere rağmen gerçekleştirildiği görülmektedir. Ancak Cumhuriyetçilerin Kongrede güçlenmesi İran politikalarının şekillenmesinde Yahudi lobisinin etkisinin de artacağı anlamına gelmektedir. İran sorununu sadece bu ülkenin nükleer silahlar edinmesi meselesi olarak görmeyen İsrail ve onun ABDdeki güçlü lobisi, Tahrana karşı ekonomik yaptırımların yetersiz olduğunu, İrana karşı bir askeri müdahalenin zorunlu olduğunu düşünmektedir. Bu müdahaleyi yapma konusunda ise doğrudan kendisini riske atmak yerine, ABD önderliğinde bir gücün devreye girmesini ve daha önce Iraka karşı yapıldığı gibi, İranın Ortadoğudaki gücünün kırılmasını istemektedir. Daha Bush döneminde, böyle bir müdahalenin gerçekleştirilmesi konusunda uluslararası kamuoyunun desteğini sağlamaya yönelik olarak ciddi bir propaganda çabası yürüten İsrail lobisi, Obamanın başkan olmasıyla İrana askeri müdahale konusunda önemli bir mevzi kaybetmişti. Ancak Obama döneminde de “İran tehdidi”ni anlatmaya yönelik çalışmalarını artırarak sürdüren lobi ABD öncülüğünde İrana karşı ağır ekonomik yaptırımlar içeren kararların alınmasında rol oynamıştır. Bu yaptırımların yetersiz olduğunu ve askeri müdahaleyle desteklenmesi gerektiğini düşünen İsrail lobisi karşısında, İran sorununa diplomatik çözüm bulan Amerikan başkanı olarak tarihe geçmeye çalışan Obamanın şansı Cumhuriyetçilerin son seçimlerde güçlenmesiyle azalmıştır.

Ruhani ne kadar etkili?

İran nükleer sorununun çözümüne dair müzakerelerin başarısını ve Washington ile Tahran arasındaki ilişkilerin geleceğini yakından ilgilendiren bir başka konu İranda geçen yıl yapılan seçimlerde cumhurbaşkanı olan ve Batı ile ilişkiler konusunda oldukça ılımlı bir politika izleyen Hasan Ruhaninin bu politikasının sınırlarının nereye kadar uzanabileceği meselesidir. İran siyasal sistemini yakından tanıyanlar, bu ülkede cumhurbaşkanı makamında bulunan kişinin yetkilerinin sınırlı olduğunu ve gerek iç gerekse dış politikada asıl belirleyici olan kişinin “Rehber” olarak adlandırılan dini lider olduğunu bilirler. Buna göre aslında İranda Ruhani cumhurbaşkanı seçilse de, nükleer soruna dair izlenecek politika konusunda da asıl yetkili makamda bir değişiklik olmamıştır. Ali Hamaney1989 yılından beri bu makamda bulunmaktadır ve nükleer sorun konusunda müzakerelerde Ruhaninin attığı adımlar onun onayıyla atılmıştır. Bu adımların atılmasının gerçek nedeni de, Ruhaninin politik tarzından çok İranın son dönemde iyice altında ezilmeye başladığı ekonomik yaptırımlardan kurtulma arzusudur. Ancak Hamaneyin de onayıyla Ruhani liderliğinde atılan bu adımlarla “ABDye taviz verilmesi” İran içerisindeki katı muhafazakar çevrelerde ciddi rahatsızlık uyandırmaktadır. ABDde Cumhuriyetçilerin baskısıyla Obama yönetiminin nükleer müzakerelerde taleplerini daha da artırması veya İrana yönelik yaptırımların kaldırılması yerine daha da ağırlaştırılmasının gündeme gelmesi İrandaki bu muhafazakar çevrelerin rahatsızlığını daha çok artıracak ve Hamaneyin de Ruhaniye açmış olduğu alanı daraltmasına yol açabilecektir.

Sonuç olarak İranda ABDyi “büyük şeytan” olarak görmeyen politikacılar olduğu gibi ABDde de İranı “şer ekseni”nin bir parçası olarak görmeyen politikacılar da vardır. Hatta gerek İranda gerekse ABDde bu politikacılar cumhurbaşkanı ya da başkan olarak devletin en üst makamlarını işgal etmektedirler. Ancak görünen o ki, bu iki ülke arasındaki ilişkilerin şekillenmesinde, Tahranda ABDyi “büyük şeytan” ve Washingtonda İranı “şer ekseni ülkesi” olarak görenlerin daha etkili olacakları bir döneme doğru gidiyoruz. Bu dönem henüz tam olarak başlamadan atılacak radikal adımlarla önceden barışın sağlanması ve iki ülke arasındaki atmosferin, her iki tarafın “şahin”lerinin bozamayacağı kadar olumlu bir düzeye getirilme şansı var mıdır?

Bu soruya olumlu cevap vermek zor gözüküyor. Obama ve Ruhaninin iyi niyetli çabaları veya IŞİD gibi ortak tehditlerin varlığı ABD ile İran arasındaki çok daha köklü sorunlara kalıcı çözümler bulunması için yeterli olmayacak gibi görünüyor.

Star Açık Görüş'te yayınlanan yazı için tıklayınız.